صلوات : اللهم صل علی محمد و آل محمد و عجل فرجهم
فصل اول - مفاهیم اولیه برنامه، طرح، پروژه و . . .
1- برنامه‌ریزی توسعه و سطوح آن
بطور کلی دولتهای مختلف برای رسیدن به اهداف و آرمانها یا رفع تنگناهای اقتصادی. اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و. . . به ناگزیر مجبور به برنامه‌ریزی جهت توسعه می‌باشند.
1-1-تعریف برنامه‌ریزی planning or programming
برنامه یا برنامه‌ریزی عبارتست از تدوین مراحل مختلف کار و تخصیص امکانات موجود مورد نیاز برای رسیدن به اهداف مشخص، یا برنامه‌ریزی یعنی پیش‌بینی حال برای آینده برای رسیدن به یک هدف مشخص.
عواملی نظیر ساختار و نوع نظام اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی حاکم بر هر کشور، وضعیت منابع‌طبیعی و نیروی انسانی ماهر و سطح دانش و مهارت فنی موجود، کارائی دستگاه‌های اداری، از جمله پارامترهای مؤثر در تعیین نوع و شکل برنامه‌ریزی جهت استفاده بهینه از منابع تلقی میشوند.
1-2- سطوح برنامه‌ریزی
الف ) سطح برنامه‌ریزی بلند مدت یا استراتژیک Planninig Strategic or Long Term
این سطح برنامه‌ریزی از سوی مدیریت کلان کشورها و سیستم‌های برنامه‌ریزی وابسته که قطعاً متکی بر آمار و اطلاعات از وضع موجود می‌باشند تدوین می‌گردند و اهداف آن سیاسی و عموماً کیفی بوده و زمان لازم جهت تحقق اهداف معمولاً بین 25-10 سال می‌باشد.
مثال:
1- برنامه توسعه خدمات درمانی کشور.
2- برنامه توسعه شبکه راههای ملی کشور.
3- برنامه توسعه کشاورزی کشور.
ب) سطح برنامه‌ریزی میان مدت یا تاکتیکی Tactical or inter diate Planning
در این سطح برنامه‌ریزی، تصمیمات راهبردی یا برنامه‌های بلند مدت توسط نظام اجرائی کشورها (وزارتخانه‌ها و نهادهای اجرائی) به عملیات میان مدت یا تاکتیکی (مقطعی) موسوم به طرح (Plan) یا برنامه اجرائی تفکیک میشوند. طرح مجموعه‌ای از تصمیمات مقطعی یا اجرائی بوده که با اهداف غالباً کیفی در فاصله زمانی 10-5 سال اجرا میگردد.
مثال:
1- برنامه توسعه خدمات درمانی کشور
1-1- طرح ایجاد و گسترش بیمارستانها.
1-2- طرح توسعه و تولید دارو.
...........................................
2- برنامه توسعه شبکه راههای ملی کشور
2-1- طرح توسعه آزاد راهها.
2-2- طرح توسعه خطوط راه‌آهن.
...........................................
3- برنامه توسعه کشاورزی کشور (افزایش تولید)
3-1- طرح افزایش حاصلخیزی اراضی.
3-2- طرح افزایش راندمان آبیاری.
3-3- طرح اصلاح نباتات.
ج ) سطح برنامه‌ریزی کوتاه مدت یا اجرائی Operating or short Term Planning
این برنامه‌ریزی توسط واحدهای ستادی وزارتخانه‌ها یا سطوح مدیریت میانی نظام کشور با عطف نظر به چهار چوب سیاستها با اهداف غالباً کمی در فاصله زمانی 3-1 سال انجام میگردد.
در این سطح، هر طرح به مجموعه کارها و فعالیتهائی که آنرا پروژه project می‌نامیم، تبدیل و تقسیم میشوند.
مثال:
1- برنامه توسعه خدمات درمانی کشور(بلند مدت).
1-1- طرح ایجاد و گسترش بیمارستانه.(میان مدت).
1-1-1- پروژه احداث بیمارستان 300 تختی همدان(کوتاه مدت) .
2- برنامه توسعه راهای کشور(بلند مدت).
2-1- طرح توسعه آزاد راهها (میان مدت).
2-1-1- پروژه آزاد راه زنجان - تبریز(کوتاه مدت).
3- برنامه توسعه کشاورزی کشور (بلند مدت).
3-1- طرح افزایش راندمان آبیاری(میان مدت).
3-1-1- پروژه آبیاری تحت فشار اراضی زیر ایستگاه پمپاژ 8 مغان(کوتاه مدت).
1-3 تعریف پروژهProgect و ویژگیهای آن
مجموعه‌ای از عملیات موازی یا متوالی جهت دستیابی به یک منظور یا یک هدف معین می‌باشد که وضعیت شروع آن مشخص و نتیجه مورد نظر تعریف شده ولی اقدامات مورد نیاز تا حدودی معین نبوده لذا عدم اطمینان از دستیابی به اهداف تعیین شده موجود است.
Program --> Plan --> Project --> Sub - Project --> Task --> Activity
برنامه <-- فعالیت <-- فعالیت اصلی <-- زیر پروژه <-- پروژه <-- طرح
1-4) هدف از انجام پروژه ها:
نوع پروژه ها وهدف از اجرای آنها نامحدود است برای مثال افزایش تولیدات کشاورزی – مهارآبهای سطحی – افزایش راندمان آب در مسیر انتقال , افزایش راندمان آب مصرفی در مزارع, بالا بردن سطح زندگی مردم , تامین بهداشت اهالی یک منطقه محروم و....پروژه محسوب می شوند.
1-5) پیش نیاز شروع مراحل انجام پروژه :
- احساس ضرورت انجام پروژه (توسط کارفرما)
1-6 ) مراحل مختلف یک پروژه
پروژه‌ها از نقطه و مبدا معینی شروع و در نقطه‌ای تعیین شده خاتمه می‌یابند. بنابراین هر پروژه یک دوره زندگی Life cycle مشخص داشته که این مراحل عبارتند از:
* مرحله امکان سنجی یا شناخت Feasibility
این مرحله که آن را فاز شناخت نیز می‌نامند
* مرحله مطالعات ( فاز 1 ) Primery investigation
بر اساس آن طرح از نظر توجیه اقتصادی مورد بررسی قرار میگیرد.
* مرحله مطالعات تکمیلی ( فاز 2 ) Completely
در این فاز مطالعات مرحله قبل تکمیل و بر این اساس طراحی دقیقتر با جزئیات اجرائی و سایرمشخصات فنی و برآورد هزینه های اجرائی انجام و پیرو آن نیازهای اعتباری (برآورد مبلغ پیمان) و سایر ملزومات مشخص میشود
* مرحله اجرا ( فاز 3 ) : Construction
در این مرحله پس از انجام مناقصه و مشخص شدن پیمانکار، عملیات اجرائی پروژه براساس مشخصات فنی مصوب مرحله 2 و ضوابط قرارداد ذیربط و برنامه زمانبندی مصوب آغاز میگردد و با اجرای موضوع پیمان، پروژه به مرحله بعدی هدایت میشود.
* مرحله بهره‌برداری Operation، نگهداری Maintenance و ارزیابی Evaluation
تحقق اهداف کمی و کیفی ناشی از سرمایه‌گذاریهای بعمل آمده در اجرائی پروژه در گرو نحوه پردازش به وضعیت بهره‌برداری و نگهداری بهینه از تأٌسیسات اجرائی (با طول عمر مشخص) می‌باشد لذا مشخص نمودن پیش نیازهای مذکور پس از اجرا توسط دستگاه اجرائی کاملاً الزامی است .
Investigtion --> Design --> Tender --> Constration --> O&M&E
بهره برداری نگهداری،ارزیابی <-- اجرا <-- مناقصه <-- طراحی <-- بررسی وتحقیق
1-7) تقسیم بندی پروژه ها از نظر بازده اقتصادی
الف- پروژه های انتفاعی
ب- پروژه های غیر انتفاعی
ج- پروژه های مطالعاتی و تحقیقاتی
تبصره:
پروژه هائی که اعتبار آنها توسط دولت تامین میگردد طرح های عمرانی نامیده میشوند که این طرح ها خصوصیات یک منظوره یا چند منظوره داشته و به دو دسته تقسیم می گردند:
- طرحهای عمرانی ملی (متمرکز) :
این نوع طرح ها دو ویژگی دارند.
1- از اهمیت ویژه ای برخوردارند و دارای اعتبار بالا می باشند.
2- هدایت و نظارت طرح ها به عهده مرکز می باشد.
- طرحهای عمرانی استانی (غیر متمرکز):
این طرحها دارای اعتبار کم بوده و نظارت آن به عهده استان می باشد.
1-8) سازمان پروژه:
سیستمی که مدیریت را از وضعیت پیشرفت امور آگاه می نماید سیستم اطلاعات بازتابی نامیده می شود.
1-9) پروژه یا پیمان:
فرایندی است که طی آن مدیر پروژه ، امور و منابع مورد نیاز انجام پروژه را برنامه ریزی، نظارت و کنترل می نماید منظور از منابع(انسانی، مالی، ماشین آلات، تجهیزات و زمان) است .
